(۹۸)

برای نو ساختن طرز زندگانی باقی ملت مانند لشکرکشی‌های بزرگ باید نقشه عملیات قبلاً فراهم گردد. در سال ۱۳۲۷ همین‌که کشور ما از هرج و مرج و گرفتاری‌های مولود دوره جنگ فراغت یافت دولت من از یک مؤسسه معروف مهندسین مشاور امریکائی دعوت کرد که امکانات ایران را برای توسعه اقتصادی بررسی کنند و در نحوه مصرف عایدات معتنابه نفت برای انجام تحولات اساسی و احیای منابع ایران به ما ارائه طریق نمایند. در همان سال گزارش مقدماتی آنها در این موارد تنظیم و تسلیم گردید و ما هم بلافاصله دامنه مساعی خود را توسعه داديم و از چند مؤسسه مشاور معروف آمریکائی نیز دعوت کردیم که در انجام این منظور با ما اشتراک مساعی نمایند. این دسته از متخصصین گزارشی مفصل که کتابی درپنج جلد شده بود حاوى مطالعات دقیق درباره طرح‌هائی که باید در ظرف هفت سال به موقع اجرا گذاشته شود تهیه و تسلیم نمودند.

کلیه احتیاجات حیاتی و مسائل اقتصادی ایران در این گزارش مورد مطالعه قرار گرفته و برنامه‌هائی برای توسعه بهداشت و فرهنگ و کشاورزی و صنایع و کشف معادن و تولیدات نفت و غیره تهیه و تنظیم گردید. پیشنهادهای موسسه مشاورین خارجی مورد توجه مجلسین واقع گردید و قانونی برای برنامه هفت ساله به تصویب رسید و در پی آن، اداره تقریباً مستقلی بنام سازمان برنامه تشکیل یافت تا طرح‌های مزبور را به موقع اجرا بگذارد. برای هزینه این برنامه مجلس کلیه عایدات نفت را منحصراً به سازمان اختصاص داد. جمع هزینه این برنامه وسیع به چهارصد میلیون دلار برآورده شده بود که بطور متوسط سالی پنجاه و هشت میلیون دلار تا مدت هفت سال به مصرف می‌رسید. برای تأمین این مبلغ سالی چهل میلیون دلار درآمد حق‌الامتیاز دولت از نفت منظور و پیش‌بینی شده و نیز در نظر بود که بقیه این مبلغ سالیانه بوسیله اخذ وام از داخله و خارجه تأمین گردد.

برنامه هفت ساله اول تقریباً به عدم موفقیت منتهی گشت زیرا اولا در طرز اداره آن دقت لازم به عمل نیامده و تهیه کنندگان گزارش توجه لازم و دقیق را در فراهم ساختن تشکیلاتی که بتواند چنین سازمانی را بخوبی بگرداند به عمل نیاورده بودند. از این گذشته بتدریج واضح گردید که گردانیدن سایر تشکیلات دولتی بدون آنکه از عوائد نفت مبلغی بدان‌ھا اختصاص یابد دشوار است.

سهم سازمان برنامه از عوائد نفت برخلاف منظور مجلسین از آنچه مقرر شده بود کمتر گردید چنان‌که در سال ۱۳۲۸ عایدات نفت بالغ بر سی و هشت میلیون دلار بود و از این مبلغ فقط پانزده میلیون دلار به سازمان برنامه پرداخت شد و در سال بعد که عایدات نفت به چهل و پنج میلیون دلار بالغ گردید به سازمان برنامه بیش از ۳۱ میلیون دلار نرسید.

با وصف آنچه که گفته شد گناه عدم موفقیت برنامه هفت ساله اول بر عهده مصدق بود زیرا بارویه‌ای که در مورد نفت پیش گرفته بود شکست برنامه را مسلم و محرز ساخته ونگذاشت مردم کشور از فوائدی که عایدات نفت ممکن بود به تمام کشور برساند بهره‌مند گردند.

درآمد نفت به صفر رسید (بلکه از صفر هم پائین تر رفت زیرا دولت مجبور بود حقوق کارمندان و کارگران شرکت نفت و سایر تعهدات آن دستگاه راکد را هم پرداخت نماید) و با خشکیدن این منبع عایدات تأمین هزینه‌های روزانه و اجرای برنامه‌های عمرانی و توسعه مملکت به طریق اولی غیرممکن گردید.

پس از سقوط مصدق در سال ۱۳۳۲ و آغاز وصول عایدات نفت بار دیگر کوشش بسیار به عمل آمد که فعالیت سازمان برنامه هفت ساله اول مجدداً آغاز گردد. در سازمان برنامه تشکیلات جدیدی داده شد و دامنه فعالیت آن توسعه یافت و روحیه متزلزل کارکنان این سازمان وسایر دستگاه‌های دولتی تقویت پیدا کرد و طرح‌های عمرانی متوالیاً تکمیل گردید و در اسفند ۱۳۳۵ قانون برنامه هفت ساله دوم نیز آماده شد و به تصویب رسید.