(۲۳)

مهندسین تصدیق می‌کنند که راه آهن سرتاسری ایران که پدرم در سال ۱۳۰۵ آغاز و در سال ۱۳۱۷ به پایان رسانید شاید جالب‌ترین راه آهن طویلی باشد که به این سرعت ساخته شده است. از نظر هنر مهندسی، راه آهن سرتاسری ایران از راه آهن معروف سوئیس نیز مهم‌تراست زیرا این راه از روی ۴۱۰۰ پل و از میان ۲۲۴ تونل که مجموعاً ۵۴ میل طول دارد می‌گذرد. یکی از تونل های این خط (دو میل) طول دارد و بعضی از آنها که در بدنه کوهسار چند پیچ می‌خورد و پیچ و خم‌های آن برفراز یکدیگر قرار گرفته از درون صخره‌های سخت عبور می‌کند. هزینه خط اصلی که  ۹۰۰ میل طول آن است (امروز خطوط دیگری بدان افزوده شده و به نقاط دیگر کشور امتداد یافته است) بوسیله عوائدی که از قند و شکر و چای دریافت می‌شد تأمین گردید. این مالیات بیشتر بر طبقه دهقان و کشاورز که قسمت عمده در آمد نقدی خود را به مصرف قند و چای می‌رساندند تحمیل می‌شد ولی پدرم نسبت به قرضه خارجی بدگمان بود و صدماتی را که اسلاف او از وام خارجی کشیدہ بودند از خاطرش نمی‌رفت. با این وصف هرچند از قرضه خارجی تحاشی داشت ولی از روی کمال بی‌طرفی مهندسین خارجی را از چندین کشور و ملیت مختلف برای تسریع در امر ساختمان راه آهن استخدام نمود.

پدرم راه‌های شوسه مهمی نیز در کشور احداث و بنادر مهم بحر خزر و خلیج فارس را ایجاد نمود و اولین خط هوائی بین ایران و سایر کشورها وخط هوائی داخلی را تأسیس کرد و در سال ۱۳۰۹ وسائلی را که شرکت انگلیسی تلگراف هند واروپ در ایران تحت اداره خود داشت از حیطه اختیار آن شرکت خارج ساخت.

برای تأمین استقلال مالی و پولی ایران حق انتشار اسکناس را ملی کرده و بانک ملی ایران را که بوسیله مأمورین لایق ایرانی اداره می‌شود تأسیس نمود و دستور داد برای کارمندان این بانک باشگاه و سفره‌خانه و استخر شنا و وسائل ورزش و بیمارستان و چاپخانه بسیار مجهزی بسازند. دیری نگذشت که بانک ملی ایران شعب متعددی در بسیاری از نقاط کشور تأسیس کرد. نخستین بودجه جمع و خرج کشور نیز تنظیم گردید. برای اصلاح اوضاع مالی پدرم دکتر ارتر. سی ميليسپو تبعه دولت آمریکا را که در امور مالیه تخصص داشت استخدام نمود. شخص مذبور در نوبت اول مدت پنج سال در ایران به کار مشغول بود و یکبار دیگر نیز استخدام وی تجدید گشت و در این دو سفر دو کتاب درباره تجربیات و مشاهدات خویش در ایران منتشر نمود.

 روزی که پدرم قدرت را در کف کفایت خود گرفت کشور ایران جز چند کارخانه برق و کارخانه کبریت‌سازی و تصفیه خانه نفت که متعلق به خارجی‌ها بود صنایعی نداشت. سعی پدرم آن بود که کشور ایران بتواند حوائج صنعتی خویش را بدون نیاز به بیگانه در داخله مملکت فراهم کند و در دوران سلطنت خویش کارخانه‌های پنبه و پشم و ابریشم‌بافی، چرمسازی، کفش دوزی، دکمه سازی، برنج پاک کنی، قند و شکر، چای، سیگار، روغن نباتی، کنسروسازی، کاغذ، سیمان، آجر، شیشه، داروسازی و غیر آن در کشور تأسیس یافت و چنان‌که گفته شد کارخانه‌های اسلحه و مهمات سازی نیز احداث شده و به کار افتاده بود. بعضی از این کارخانه‌ها به سرمایه دولت و بعضی با شرکت دولت با سرمایه‌داران ایرانی و بعضی کلا بوسیله صاحبان سرمایه ایرانی تأسیس یافته بود مخصوصاً از نظر اینکه دولت روسیه شوروی نتواند با وارد کردن کالاهای مشابهی که قیمت آنها را با پرداخت کمک مالی به کارخانه‌ها ارزانتر از قیمت کالاهای ایرانی کرده بود، بازارهای ایران را قبضه کند پدرم به ایجاد یک سلسله انحصارات دولتی برای تجارت خارجی اقدام کرد و نخستین بازار و واحد پول و مقیاس ابعاد را بطور متحدالشکل در کشور ترویج نمود و اوزان و مقیاس های قدیم را که حتی مستوفیان هم گاهی از محاسبه آن عاجز می‌ماندند برانداخت.