(۱۸۵)

با اشاعه سریع رشته‌های متنوع علوم مادی در کشور، توسعه و ترویج علوم دینی نیز از نظر دور نمانده است چنان‌که در حال حاضر ۲۰۰  باب مدرسه علوم دینی و حوزه علمی اسلامی در کشور ایران دایر است که قسمتی از هزینه آن را دولت تأمین می‌کند ولی اداره امور داخلی این حوزه‌ها و تدریس طلاب از هر حیث دراختیار روحانیون است و غالب شاگردان آنها برای اجرای وظائف روحانی تربیت می‌شوند. بزرگ‌ترین و بهترین این مؤسسات حوزه علمیه مشهور شهر قم است که از اماکن متبرکه به شمار است و دیر زمانی است که مرکز کسب فضائل معنوی و علوم دینی بوده و هنوز کیفیت معنوی خویش و برکناری از جهان مادی را نگاه داشته است.

گذشته از مؤسسات تعلیماتی و آموزشی دولتی و مدارس روحانی روز به روز بر تعداد دبستان‌ها و دبیرستان‌های خصوصی که با اجازه وزارت فرهنگ گشایش می‌یابد افزوده می‌شود.

یکی از این مؤسسات آموزشگاه پرستاری وابسته به مرکز پزشکی شیراز است که در آن دوشیزگان جوان فن پرستاری را مطابق اصول نوین می‌آموزند. همچنین عده زیادی کودکستان و دبستان ابتدائی و آموزشگاه‌های بازرگانی و زبان‌های خارجی و موسیقی و غیره بوسیله افراد تأسیس گشته و در بسط فرهنگ به قدر خود خدمتی انجام می‌دهند.

در سال ۱۳۱۹ پدرم بمنظور جلوگیری از نفوذ بیگانگان در کشور مقرر داشت که تمام آموزشگاه‌های خارجی که محصلین ایرانی در آن مشغول تحصیل بودند بوسیله دولت اداره شود. اما در جنگ دوم جهانی این ترتیب کم و بیش برهم خورد و آموزشگاه‌های خارجی مجدداً افتتاح یافت. از جمله این آموزشگاه‌ها که شهرت بسزائی دارد آموزشگاه امریکائی تهران است که بدست هیئت مبلغین پرسبیتری آمریکائی اداره می‌شود وهمه ساله در حدود ۱۲۰۰ تن محصل که قسمت عمده آنها ایرانی هستند در شعب ابتدائی ومتوسطه آن به تحصیل اشتغال دارند. پایه تدریس این آموزشگاه بسیار عالی است و بسیاری از محصلین را برای ورود به دانشکده‌ها و دانشگاه‌های امریکا آماده می‌سازد. ارامنه و کلیمی‌ها و سایر اقلیت‌های مذهبی ایران نیز همه دارای آموزشگاه‌های اختصاصی هستند که رویهم‌رفته به نحو رضایت‌بخشی اداره می‌شوند.

در سال‌های اخیر هموطنان من از پیر و جوان علاقهٔ وافری به آموختن زبان انگلیسی پیدا کرده‌اند و علت آن نیز آن است که امروزه بیشتر ملل بزرگ جهان به زبان انگلیسی تکلم می‌کنند و بسیاری از آثار ادبی و علمی مهم به آن زبان نگارش یافته است. ولی به نظر من این علاقه علت اساسی دیگری هم دارد و آن این است که مردم بتدریج دریافته‌اند که انگلیسی جنبه زبان بین‌المللی پیدا کرده است. چنان‌که بسیاری از کتاب‌های تبلیغاتی روس‌ها نیز به زبان انگلیسی چاپ و منتشر می‌شود. با وصف آن ایرانیان که اساساً در فراگرفتن زبان استعداد بسیار دارند، به زبان فرانسه نیز علاقه مخصوص نشان می‌دهند و عدهٔ زیادی یا در مؤسسه ایران و فرانسه در تهران که زبان فرانسه را با شیوهٔ بسیار صحیحی به معلمین می‌آموزند و یا در دبیرستان‌ها و دانشکده‌ها به تحصیل این زبان مشغولند. در مورد زبان انگلیسی باید گفت که هرقدر مؤسسات آموزشی زیادتر می‌شود باز برای رفع تقاضائی که برای این زبان هست کفایت نمی‌کند. امروز در تمام دبیرستان‌های دولتی ایران زبان انگلیسی تدریس می‌شود و دانشگاه‌های ایران برنامه‌های وسیع و مفصلی برای زبان و ادبیات انگلیسی دارند. کلاس‌های انگلیسی تحت سرپرستی ھیئت پرسبیتری امریکائی چندین صد محصل دارد و کلاس‌های انجمن ایران و انگلیس در تهران و شهرستان‌های تبریز و مشهد و اصفهان به تعلیم صدها دانشجو و مخصوصاً اشخاصی که خود را برای معلمی زبان در مدارس آماده می‌کنند می‌پردازند. همچنین در کلاس‌های انجمن ایران و امریکا هزاران نفر دانشجو در تهران و مشهد و کرمانشاه و اصفهان و شیراز بایک برنامه متحدالشکل مشغول فراگرفتن زبان انگلیسی هستند. در شهر آبادان و مناطق نفت‌خیز نیز تحصیل به زبان انگلیسی بین جوانان بسیار متداول است.