(۱۹۷)

نکته دوم مسئله تحقیق و بررسی علمی است. استاد حقیقی و عالی‌قدر دانشگاه اصلا مرد تتبع و استقصا است و در برابر شگفتی‌های طبیعت یا فلسفه و علوم اجتماعی یا هنر و ادبیات سر به کرنش خم می‌کند و در عین آنکه زندگی وی با سادگی و عدم پیرایه می‌گذرد مانند کودکان شیفته یافتن رازهای نهفته علم و ادب است و هر روز بر گنجینه معلومات خویش در اثر آزمایش و تحقیق می‌افزاید. در نظر وی رشته‌ای که در آن استاد شده و به شاگردان خویش تعلیم می‌دهد، عبارت از یک سلسله مطالب جامد و خشک و بی‌جان نیست که مانند طوطی آنها را برای دیگران هر سال بدون هیچ‌گونه تغییری بازگو کنند بلکه چیزی است که جان و روان دارد و اتصالا در تغییر و تحول است و هر آن در اثر تحقیقات خود او و دیگران و کوشش شاگردان هوشمند که ارج زحمات او را بواقع می‌شناسند، نیرومندتر و فیض‌بخش ترمی‌گردد. اما بعضی از استادان دانشگاه به اندک موجب که پیش آید به شرح فضائل و دانش خویش و مقاماتی که در کشور داشته‌اند می‌پردازند و نمی‌دانند که همین غرور و خودبینی شاهد کمی مایه علمی و ادبی آنها است. برخی از آنها اصلا پیرامون تتبع و تحقیق نمیگردند و متن دروس خو درا از کتاب‌های خارجی اقتباس و بدون ذکر مراجع و اسناد و اشاره به صاحبان اصلی آن افکار تکرار می‌کنند و اگر احیاناً چیزی بدیع و بکر از خامهٔ آنها به وجود آید، از نظر نداشتن مدارک و شواهد علمی ناقص و کم ارزش است و آن دروسی را که هر سال تحصیلی عیناً تجدید می‌کنند و آنقدر همت ندارند که مطالب آن را با کشفیات نوین و ترقیات شگرف جهان متمدن هم آهنگ سازند قیمت واقعی ندارند.

در این باره داستانی به یادم می‌آید که می‌گویند روزی بین دو نفر از دانش‌پژوهان که یکی چینی و یکی ایرانی بود درباره قدمت تمدن دو کشور مباحثه‌ای پیش آمد. چینی برسبیل مفاخره می‌گفت که باستان‌شناسان در حفریاتی که در کشور وی کرده‌اند مقداری سیم یافته‌اند و این خود دلیل برآنست که چینی‌ها در دوران کهن تلگراف داشته و مخترع این دستگاه مواصلاتی بوده‌اند. ایرانی می‌گفت که در حفریاتی که در ایران به عمل آمده کسی سیم پیدا نکرده است و این نکته برهان آن است که ایرانیان در زمان‌های قدیم تلگراف بی‌سیم داشته‌اند!

با آنکه سخافت اینگونه استدلال در عصر امروز که دوره علم وصنعت و آزمایش‌های شگرف است بر کسی پوشیده نیست عجب آن است که برخی از استادان در مواردی همین طرز استدلال را برای دانشجویان دارند. نتیجه آن است که شاگردان ما ممکن است یک دوره علوم طبیعی را در دانشکده بخوانند ولی یک مقاله تحقیقی مستند و یا مدارک کافی در تمام مدت تحصیلی خود برای استاد ننگاشته باشند.

اما در دانشگاه‌ها دانشمندانی هم هستند که اوقات خود را وقف تحقیق و تتبع کرده و آثاری بدیع به وجود آورده‌اند چنان‌که یکی از استادان دانشگاه تهران از ترکیبات آلی ماده‌ای به دست آورد که در یکی از آزمایشگاه‌های مهم آلمان مورد آزمایش قرار گرفته و معلوم شد یکی از ترکیبات تازه است که تا آن وقت کسی از آن اطلاعاتی نداشته است. اغلب استادان دانشگاه در رشته‌های پزشکی (مخصوصاً مالاریا) و کشاورزی و ادبیات و زبان فارسی و غیر آن تتبعات گرانبهائی کرده‌اند و اینک دانشگاه در صدد آن است که استادان را به انتخاب بین خدمت تمام وقت که تحقیق و تتبع لازمه آن است و تدریس ساعتی مخیرسازد و این نقیصه را رفع نماید.