(۲۱۰)

در دوران جنگ دوم جهانی تولیدات نفت مدتی بمناسبت دشواری‌های وضع حمل و نقل و سایر اشکالات کاهش پیدا کرد. با وصف آن هرچند در سال ۱۳۲۰ میزان تولید به حداقل رسید باز از ۶.۶ میلیون کمتر نشد و این میزان درست هفت برابر حداکثر تولید در سال‌های جنگ اول جهانی بود.

بعلاوه طبق ماده مربوط به حداقل عوائد که پدرم در قرارداد گنجانیده بود، شرکت تضمین کرده بود که سالیانه مبلغ چهار میلیون لیره انگلیسی بابت حق الامتیاز به دولت ایران بپردازد و این مبلغ برابر با حق الامتیاز سال ۱۳۱۷ بود که از نظر منافع بهترین سال پیش از جنگ بشمار می‌رفت.

پس از سال ۱۳۱۹ که مقدار تولید نفت کاهش عظیم داشت متدرجاً میزان تولید نفت بالا رفت. چنان‌که در سال ۱۳۲۳ به ۱۳.۲ میلیون تن بالغ گردید و این مقدار از حداکثر میزان تولید قبل از جنگ هم تجاوز می‌کرد و درسال ۱۳۲۴ مقدار توليدات به ۱٦.۸ ميليون تن رسيد.

پس از خاتمه جنگ دوم جهانی شرکت برنامه وسیعی برای بسط و تکمیل مؤسسات خود تنظیم نمود. در آن موقع پالایشگاه آبادان عظیم‌ترین پالایشگاه جهان شده بود و با آنکه سایر پالایشگاه‌های عمده جهان نیز توسعه پیدا می‌کردند این مقام اول را برای خویش نگاه داشت.

در سال ۱۳۲۶ مجموع تولیدات ایران به ۱۹.۲ میلیون تن و در سال ۱۳۲۷ به ۲۴.۹ میلیون تن و در سال ۱۳۲۸ به ۲۶.۸ میلیون تن و در سال ۱۳۲۹ به ۳۱. ۸ میلیون تن بالغ گردید، ولی چند سال پس از آن، میزان تولید به علل سیاسی به این حد اخیر نرسید و در سال ۱۳۳۰ از   ۱۶.۷ میلیون تن یعنی کمی بیش از نصف میزان تولید سال قبل تجاوز نکرد و در سال ۱۳۳۱ تقریباً به یک میلیون تن، یعنی به کمتر از یک سی‌ام مقدار تولید سال ۱۳۲۹، رسیده و سیاست مصدق با شرحی که در فصل پنجم ذکر شد، نه تنها در کار شرکت نفت تأثیر معکوس کرده بود بلکه در کار اقتصاد کشوری که وی ادعای خدمتگزاری آن را داشتن نیز مؤثر افتاده و آن را دچار فلج کرده بود.

پیش از آنکه صنعت نفت بدان کیفیت دچار وقفه گردد عواید ایران از منافع نفت هر سال افزایش می‌یافت و شرکت نفت این‌طور پنداشته بود که ممکن است با این افزایش عایدات، من و مردم کشور مرا مسئول خویش بسازد، ولی عوامل مختلف از جمله اشغال نظامی دوره جنگ و رفتار روس‌ها پس از جنگ در ملت ما یک روح اتحاد و پیوستگی بزرگ به وجود آورد. ما از رفتار تحکم‌آمیز بیگانگان خسته شده و از اینکه شرکت نفت به ما با چشم ولی‌نعمت می‌نگریست به ستوه آمده بودیم. برخی از مأمورین شرکت نسبت به زیردستان ایرانی خود و مأمورین دولت ایران ، یعنی همان دولتی که با آنها طبق روش میهمان‌نوازی معامله کرده بود، با کبر و نخوت بسیار رفتار می‌کردند و طرز سلوک آنها چنان بود که پنداری سرتاسر کشور ایران ملک طلق آنها است.

از این گذشته به عقیده ما و سایر کشورهائی که تازه به استخراج نفت پرداخته بودند میزان حق‌الامتیاز سابق نامعقول و غیرمنصفانه بود، زیرا شرکت‌های بزرگ خارجی در مقابل پرداخت مختصر حقی منابع خداداد کشور را از دل خاک بیرون کشیده و ثروت طبیعی آن را تحلیل می‌بردند. چیزی که قضیه را یکسره کرد به نظر من این بود که دولت عربستان سعودی با شرکت نفت عربستان و امریکا (آرامکو) قراردادی برای استخراج نفت منعقد ساخت که شرایط آن از شرایطی که تا آن وقت دول خاورمیانه به دست آورده بودند بهتر و عادلانه‌تر بود، زیرا در آن قرارداد که یک‌سال پیش از آن‌که ما صنعت نفت ایران را ملی کنیم منعقد گردید، منافع حاصله بالمناصفه تقسیم می‌گردید.